Sands of Time: De onzekere geschiedenis van de zandloper

Er is lang gedacht dat zandlopers zeker een oud apparaat waren, vooral dankzij een oud Romeins bas-reliëf dat er een leek te bevatten. Onlangs werd echter vastgesteld dat het deel van het bas-reliëf met de zandloper erop pas in de 16e eeuw werd toegevoegd.
In feite verscheen het eerste authentieke bewijs van zandlopers pas in 1338 na Christus, toen Ambrosio Lorenzetti een fresco schilderde met de personificatie van Temperance met een zandloper (afbeelding 4). Later die eeuw werden zandlopers vermeld in schriftelijke documenten, waaronder een verkoopbon voor artikelen van 1345 gekocht door de griffier van een Engels schip en de inventaris opgemaakt bij de dood van koning Karel V van 1380 in Frankrijk. Dus uit deze drie voorbeelden is het duidelijk dat in het begin van de 14e eeuw zandlopers gemeen hadden gebruik door iedereen, van matrozen tot koningen, en had al symbolische waarden aangenomen als een apparaat van meting.

Het is logisch dat een scheepsbediende een zandloper zou hebben gekocht, omdat het een sterke mogelijkheid is dat zandlopers eerst werden ontwikkeld voor maritiem gebruik (afbeelding 5). Vóór de 14e eeuw werd de tijd gemeten in ongelijke uren, gebaseerd op de duur van dag en nacht op elke datum. Op een schip zou echter het meten van gelijke uren nodig zijn geweest om de afgelegde afstand te berekenen (aangezien afstand = snelheid x tijd). Zandgevulde zandlopers zouden te verkiezen zijn geweest boven waterklokken (de oudste vorm van klok, die werkt op dezelfde manier als de zandloper) omdat ze, indien opgehangen, relatief onaangetast zouden zijn door de beweging van de oceaan.
Dus eigenlijk wijst al het bewijs erop dat de zandloper rond 1000-1100 na Christus werd uitgevonden, tijdens de grote vooruitgang van dat tijdperk in de scheepvaart. Deze datering geeft de zandloper ongeveer genoeg tijd om op grote schaal te worden gebruikt en om het materiële record rond 1300 in te voeren.
Niet iedereen is echter overtuigd.
Het lijkt tenslotte bizar dat de zandloper rond dezelfde tijd als de mechanische zou zijn uitgevonden klok en het magnetische kompas, twee voorbeelden van geavanceerde technologische bekwaamheid in vergelijking met de beslist analoge zandloper. De gelijkenis van de zandloper met verschillende soorten waterklok roept ook enkele vragen op. De waterklok werd al in 1500 voor Christus algemeen gebruikt in Egypte, Griekenland en China. Het is gemakkelijk voor te stellen dat de briljante ingenieurs van die grote oude culturen zouden hebben gedacht om zand (dat op sommige plaatsen een veel rijkere grondstof is) te gebruiken in plaats van water. (Hoewel de beste zandlopers niet waren gevuld met gewoon zand, dat grof en gevoelig is voor vocht; gebruikelijke materialen, althans tijdens de Renaissance, waren marmerstof, verpulverd tin of lood of gemalen eierschalen.)
Het andere overtuigende argument ten gunste van een eerdere oorsprong voor zandlopers is het feit dat ze vanaf 1300 n.Chr. Zo een symbool in de beeldende kunst waren. Een symbool van Vanitas, of de nutteloosheid en vergankelijkheid van aardse bezigheden, zijn zandlopers in veel renaissanceschilderijen zichtbaar als een embleem van menselijke sterfelijkheid (afbeelding 6). Dood en tijd werden vaak afgebeeld als oude mannen met een zeis en een zandloper, een sterke herinnering aan de onverbiddelijke mars van de mens naar het graf (afbeelding 7). Vanwege deze morbide associaties was de zandloper ook een symbool dat vaak wordt gebruikt op piratenvlaggen, een waarschuwingsbericht aan vijandelijke schepen over wat hen te wachten stond als ze ervoor kozen aan te vallen (afbeelding 8). Natuurlijk was het nog steeds vooral een maat voor de tijd en symboliseerde het ook het empirisme, dat opduikte in beelden van astronomen en ingenieurs als emblemen van wiskundige waarheid (afbeelding 9). Dus de vraag blijft, had dit object de trans-Europese cultuur zo grondig kunnen doordringen in slechts een paar korte eeuwen?
Natuurlijk zullen we het misschien nooit weten, tenzij echt bewijs ouder dan 1338 ergens opduikt. In de tussentijd is de zandloper nog steeds favoriet als desktopaccessoire (afbeelding 10), of het nu gaat om associaties met de renaissancecultuur, piratencultuur of met de onverbiddelijke tijdsverloop.